Podstawową formą prawa określającą i inicjującą szczegółowe lokalne działania w celu poprawy stanu jakości powierza są programy ochrony powietrza uchwalane przez samorząd wojewódzki. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) od kilku lat prowadzi ocenę przygotowania programów ochrony powietrza i efektów realizowanych działań.
W ramach grupy roboczej EUROSAI powstał pomysł przeprowadzenia Europejskiego audytu w zakresie ochrony powietrza. Europejski audyt w zakresie ochrony powietrza był koordynowany przez Najwyższe Organy Kontroli Holandii i Polski. Uczestnikami projektu były zarówno państwa będące członkami Unii Europejskiej (Bułgaria, Estonia, Hiszpania, Holandia, Polska, Rumunia, Słowacja, Węgry), jak i pozostające poza jej strukturami (Albania, Gruzja, Izrael, Kosowo, Macedonia, Mołdawia, Szwajcaria), a także Europejski Trybunał Obrachunkowy.
Jaki był cel audytu w zakresie ochrony powietrza?
Celem audytu, składającego się z kontroli równoległych, była ocena skuteczności i efektywności działań służących poprawie jakości powietrza, podejmowanych przez władze poszczególnych państw. Wspólny raport końcowy (obok raportów krajowych) posłużyć miał sformułowaniu jednolitych wniosków i rekomendacji.
Kontrola NIK obejmowała pięć województw (dolnośląskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie i śląskie) oraz wybrane urzędy centralne. Skupiała się zbadaniu postępów oraz identyfikacji problemów osłabiających skuteczność działań na rzecz ochrony powietrza podejmowanych przez organy państwowe i samorządowe od czasu zakończenia poprzedniej kontroli w 2014 r.
Pozytywna ocena audytu dla województwa małopolskiego
W raporcie Najwyższej Izby Kontroli dla Małopolski bardzo pozytywnie oceniono działania Samorządu Województwa Małopolskiego, mające na celu poprawę jakości powietrza na obszarze województwa oraz ograniczenie w nim zawartości szkodliwych pyłów zawieszonych (PM10 i PM2,5), benzo(a)pirenu oraz dwutlenku azotu. Dla Atmoterm SA, jako firmy od wielu lat współpracującej z Małopolską przy tworzeniu programów ochrony powietrza oraz wdrażaniu działań naprawczych, ocena Najwyższej Izby Kontroli to bardzo wysokie i cenne wyróżnienie.
Jako dobrą praktykę NIK wskazało sposób tworzenia programu ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego oraz jego aktualizacji, polegający na opracowaniu jednego programu obejmującego wszystkie strefy i substancje, których poziomy normatywne zostały przekroczone. W ocenie Najwyższej Izby Kontroli bardzo dobrym rozwiązaniem było również pozostawienie w części podstawowej programu ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego kluczowych aspektów dla jego wdrożenia (cel i zakres programu, diagnoza stanu aktualnego, działania naprawcze, spodziewane efekty realizacji programu oraz zasady ich bieżącego monitorowania) i przedstawienie wszystkich pozostałych zagadnień technicznych w uzasadnieniu programu (m.in. lokalizacja oraz topografia stref, analiza stanu jakości powietrza, inwentaryzacja i charakterystyka techniczna oraz ekologiczna instalacji i urządzeń, bilanse zanieczyszczeń, opis modelu emisyjnego).
Działania naprawcze ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza
Działania naprawcze uszeregowano w 4 grupach, tj. mające na celu ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza ze źródeł powierzchniowych, liniowych i punktowych oraz pozostałe działania (np. edukacja ekologiczna mieszkańców, ochrona terenów zielonych). Dla poszczególnych działań naprawczych opracowano karty wskazujące nazwę i opis działania, w miarę możliwości również jego szacunkowy zakres rzeczowy, jednostki realizujące zadanie, planowany termin jego wykonania oraz szacunkowe koszty realizacji i źródła finansowania.
Dodatkowo dla najistotniejszych działań, mających na celu ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza z sektora komunalno-bytowego i niektórych działań związanych z redukcją emisji z transportu określono wymagane efekty ekologiczne. W ocenie NIK, taki sposób konstrukcji programu ochrony powietrza poprawił jego czytelność i powinien ułatwić bezpośrednią realizację poszczególnych działań przez wskazane w nim jednostki. W programie ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego z 2017 r. uwzględniono również działania i spodziewane efekty ekologiczne wynikające z tzw. uchwał antysmogowych dla Krakowa oraz pozostałego obszaru województwa małopolskiego. Najwyższa Izba Kontroli zwróciła także pozytywną uwagę, iż nie ograniczono się jedynie do wypełnienia dość ogólnych uregulowań prawnych w tym zakresie, ale stworzono kompletny system, umożliwiający zarządzanie procesem poprawy jakości powietrza w skali województwa.
W omawianych programach ochrony powietrza ustanowiono również okresy pośrednie w celu weryfikacji postępów realizacji zadań z zakresu ochrony powietrza. Wskazano oczekiwane do osiągnięcia efekty rzeczowe oraz efekty ekologiczne (redukcja emisji zanieczyszczeń do powietrza). W przypadku programu ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego z 2013 r. założono wartości oczekiwane na koniec 2015 r. i na zakończenie realizacji programu, tj. do 2023 r., a dla aktualizacji programu ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego z 2017 r. wartości prognozowane na koniec 2020 r. oraz na koniec realizacji programu.
Pozytywnie oceniono realizację obowiązków sprawozdawczych w ramach monitorowania programu ochrony powietrza dla województwa warmińsko-mazurskiego. Jednostki samorządu terytorialnego przekazywały sprawozdania ze zrealizowanych inwestycji związanych z redukcją emisji powierzchniowej oraz innych zadań wskazanych w programie ochrony powietrza, a także zadań wdrażanych w ramach planu działań krótkoterminowych.
Prowadzenie sprawozdawczości z programu ochrony powietrza
Ustalono, iż od 2017 r. sprawozdawczość w zakresie realizacji programu ochrony powietrza prowadzona była przez gminy równocześnie poprzez aktualizację danych w aplikacji Baza inwentaryzacji ogrzewania budynków w Małopolsce oraz poprzez formularz Excel udostępniony na stronie internetowej: www.powietrze.malopolska.pl. Poprzez Bazę inwentaryzacji ogrzewania budynków w Małopolsce, gminy przekazywały informacje o inwestycjach polegających na likwidacji starych, niskosprawnych urządzeń grzewczych na paliwa stałe oraz przeprowadzonych termomodernizacjach budynków mieszkalnych lub użyteczności publicznej, a także wykorzystanych odnawialnych źródłach energii. Dzięki narzędziu, którego autorem jest firma Atmoterm SA, urząd ma stałą informację odnośnie prowadzonych działań i ich efektywności, co pozwala na skuteczną ewaluację programu ochrony powietrza. Ten sposób prowadzenia działań wskazany został jako dobra praktyka.
Bardzo cieszy nas pozytywna ocena NIK i efektywność narzędzi, jakie rozwijamy oraz dostarczamy dla diagnozowania, monitorowania i zarządzania procesem poprawy jakości powietrza.
Autor: Aneta Lochno
Przeczytaj także: Kolejne zmiany dotyczące programów ochrony powietrza.