Problem smogu jest obecnie jednym z ważniejszych priorytetów zarówno polityki krajowej, jak i unijnej. Dla przeciętnego obywatela staje się on szczególnie dotkliwy w okresie grzewczym, czyli od końca września do marca. Wówczas powietrze, którym oddychamy, zawiera drobne cząsteczki, tzw. pyły zawieszone, które dostają się do naszego organizmu. Zjawisko to jest bardzo szkodliwe dla naszego zdrowia, szczególnie w przypadku dzieci oraz osób starszych. Według raportu Narodowego Funduszu Zdrowia “Analiza przyczyn wzrostu liczby zgonów w Polsce” (2018 r.), zła jakość powietrza jest potencjalną przyczyną wzrastającej liczby zgonów, powoduje również istotne konsekwencje zdrowotne, przede wszystkim związane z układem krążeniowo-oddechowym.
Głównym źródłem niskiej emisji w Polsce są piece i wysokoemisyjne kotły służące do ogrzewania gospodarstw domowych na osiedlach domów jednorodzinnych, zlokalizowanych w centrach miast lub na ich obrzeżach.
Rola samorządu w ograniczeniu smogu
Najistotniejszą rolę w ograniczeniu niskiej emisji odgrywają jednostki samorządu terytorialnego (JST). To na ich barkach spoczywa odpowiedzialność za jakość życia mieszkańców w danej gminie. W celu poprawy jakości powietrza, gminy podejmują opracowanie planów ograniczenia smogu (program ograniczania niskiej emisji, program ochrony powietrza, gminny program niskoemisyjny), które powinny być poprzedzone szczegółową analizą aktualnej sytuacji w gminie. W tym celu gminy wykonują inwentaryzację źródeł ogrzewania, często połączoną z akcją eko-edukacyjną.
Zarządzanie danymi z inwentaryzacji, które przy pomocy specjalnego programu symulującego mogą być przekształcone w mapy zanieczyszczeń powietrza, pozwala gminie na ustalenie priorytetów działań oraz na monitorowanie skutków ich realizacji. Dodatkowo wyniki przeprowadzonych analiz pozwalają ocenić koszty niezbędnych inwestycji i zaplanować wydatki, a także stanowią podstawę do pozyskania środków finansowych na ich realizację. Wskazane przy tym jest zastosowanie kompleksowego sytemu zarządzania wymianą kotłów i przeprowadzania termomodernizacji oraz monitorowania rezultatów.
Bardzo istotną rolą gminy w działaniach związanych z poprawą jakości powietrza jest edukacja ekologiczna mieszkańców oraz skierowana do nich oferta w kategorii dofinansowań wymiany urządzeń grzewczych i termomodernizacji budynków, a dla najuboższych pomoc w zakresie dofinansowania większych kosztów eksploatacji ekologicznych systemów ogrzewania. Do realizacji powyższych zadań gminy korzystają ze środków własnych, a w przypadku ich braku w dużej mierze muszą korzystać ze środków zewnętrznych.
Obecnie dostępnych jest wiele programów finansowania inwestycji związanych z ograniczeniem smogu. Część z nich wspierać ma indywidualne gospodarstwa, inne skierowane są do gmin, a jeszcze inne do przedsiębiorstw, np. gospodarki cieplnej. Są to środki, które można przeznaczyć m.in. na wymianę źródeł ciepła, termoizolacje (ocieplenie) budynków, instalacje odnawialnych źródeł energii (OZE), a także na budowę czy rozbudowę sieci ciepłowniczej. Wskazane przy tym jest, dla osiągnięcia większych efektów, przeprowadzanie kompleksowych działań uwzględniających wszystkie ww. elementy.
Gmina z misją sięga po więcej!
Gmina, czująca się odpowiedzialna w stosunku do mieszkańców za jakość powietrza powinna, na podstawie powyższego, kompleksowego planu działania, wykorzystać wszystkie możliwości w tym zakresie, a nie tylko dedykowane bezpośrednio poprawie jakości powietrza. Do takich należą programy finansowania dotyczące OZE, ciepłownictwa itp. W zakresie programów finansowania przeznaczonych bezpośrednio dla mieszkańców, gmina powinna podjąć się roli inicjującej, pomagającej w projektowaniu i uzyskaniu środków dla indywidualnych mieszkańców, a szczególnie tych uboższych, od których trudno spodziewać się inicjatyw.
Skąd samorządy mogą pozyskać środki na ograniczenie niskiej emisji?
Poza wykorzystaniem środków unijnych z Programu Infrastruktura i Środowisko oraz Regionalnych Programów Operacyjnych istnieje możliwość skorzystania ze środków krajowych, np. z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) lub Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW). Z funduszy unijnych aktualnie dostępne dofinansowania dotyczą perspektywy na lata 2014-2020, w związku z tym konkursy w obecnej formie będą organizowane do końca 2020 r. Od 2021 r. wdrożona zostanie nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej, aktualnie trwają negocjacje warunków dofinansowań dla poszczególnych programów.
Do najciekawszych programów finansowania ze środków krajowych należy m.in. program NFOŚiGW, skierowany do ciepłowni o mocy cieplnej do 50 MW, w których JST posiadają min. 70% udziałów. Środki w formie pożyczki (do 100% kosztów kwalifikowanych) i dotacji (do 30% kosztów kwalifikowanych) można przeznaczyć m.in. na rozbudowę sieci ciepłowniczej oraz przyłączenie nowych odbiorców (mieszkańców, którzy do celów ogrzewania wykorzystywali paliwa stałe).
Program Energia Plus dotyczy przedsiębiorstw, m.in. elektrociepłowni, obejmuje bardzo szeroką gamę inwestycji, począwszy od ograniczenia zużycia paliw, wykorzystania odnawialnych źródeł energii, zastosowania nowych technologii, po rozbudowę sieci ciepłowniczej. Dofinansowanie oferowane jest w formie dotacji oraz pożyczek. Podobne warunki obowiązują przy dofinansowaniu z programu Polska Geotermia Plus. Jest to program finansowania dla przedsiębiorstw mający na celu zwiększenie wykorzystania zasobów geotermalnych Polski.
Większość WFOŚiGW oferuje dofinansowania na ograniczenie smogu dla gmin w formie pożyczek i dotacji. Warunki pozyskania środków różnią się między sobą w zależności od województwa. W celu sprawdzenia oferowanych dofinansowań należy skontaktować się z poszczególnymi Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Dofinansowanie dla mieszkańców na wymianę pieców i ocieplenie budynków
Wśród programów finansowania warto wymienić najważniejszy z nich – Czyste Powietrze. Jest to kompleksowy program finansowania, skierowany do osób fizycznych, którego celem jest zwiększenie efektywności energetycznej oraz zmniejszenie czy uniknięcie emisji pyłów i innych zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery przez domy jednorodzinne. W programie Czyste Powietrze można uzyskać dotację w wysokości do 90% kosztów inwestycji, w zależności od dochodu na członka rodziny, uzupełnioną preferencyjną pożyczką na pokrycie pozostałej części kosztów. Wnioski składa się do WFOŚiGW. Uzupełnieniem wsparcia jest, możliwa do uzyskania, ulga termomodernizacyjna (mechanizm działania podobny do dawnej ulgi remontowej), dzięki której przez kolejne 3 lata można odliczyć od dochodu nawet do 53 tys. zł (nowelizacja od 1 stycznia 2019 r. ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i ustawy o ryczałcie).
Kolejnym istotnym źródłem finansowania jest oferta poszczególnych gmin dotycząca dotacji na wymianę kotłów. Warunki pozyskania środków różnią się od siebie w zależności od województwa oraz gminy. Szczegółowe informacje można uzyskać w poszczególnych gminach.
Część gmin pomyślała również o najuboższych mieszkańcach oferując programy osłonowe na pokrycie zwiększonych kosztów eksploatacyjnych ogrzewania. Środki te są przyznawane z reguły za pośrednictwem gminnych ośrodków pomocy społecznej.
Ponadto Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oferuje program Mój Prąd, którego celem jest zwiększenie produkcji energii elektrycznej z mikroinstalacji fotowoltaicznych. O dofinansowanie w formie dotacji do 50% kosztów kwalifikowanych, ale nie więcej niż 5000 zł, mogą ubiegać się osoby fizyczne produkujące energię elektryczną na własne potrzeby.
Dla rolników indywidualnych, prowadzących działalność rolniczą, istnieje specjalny program Agroenergia, którego celem jest ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko działalności rolniczej. Zakłada on kompleksowe wsparcie procesów energochłonnych poprzez wykorzystanie OZE, poprawienie efektywności energetycznej lub budowę, rozbudowę i modernizację instalacji produkcyjnych w celu wykorzystania surowców wtórnych, ograniczenia ilości wytwarzanych odpadów oraz zmniejszenia zużycia surowców pierwotnych, np. wody.
Dodatkowo, dla tych, którym nie udało się pozyskać dofinansowania czy brakuje funduszy na uzupełnienie środków własnych, Bank Ochrony Środowiska oraz Banki Spółdzielcze oferują preferencyjne pożyczki.
Autor: Magdalena Jaśkiewicz
Przeczytaj także: